In de map - april 2019 (Pasen)
Haec Dies van Jan Dismas Zelenka
Pasen nadert en daarom heeft Gli Uccelli Haec Dies van Jan Dismas Zelenka (1679-1745) in de map zitten. We zullen het zingen op zondag 21 april in de Antonius Abt I. Het wordt een mooie Paasmis, met een missa brevis van Mozart en Tenuisti Manum van Michael Haydn. En Zelenka dus.
Van Zelenka’s leven is weinig bekend II. Maar we weten in ieder geval wel dat zijn ouders hem de naam Dismas gaven. Want zo heet hij. Geen gangbare naam, zou ik zeggen. Althans, ik ken niemand die zo heet III. Het blijkt de naam van de Goede Moordenaar, zo leer ik als ik het opzoek op internet. Daar moet ik even op kauwen. Wat maakt dat je je zoon vernoemt naar een moordenaar? Zijn ouders zullen niet alleen maar tegen elkaar gezegd hebben: “Dismas, Dismas, mmm, leuke naam, klinkt goed, ja, we zijn eruit, we noemen hem Jan Dismas”. Je drukt er hoe dan ook iets mee uit en in die tijd zal men zich meer bewust zijn geweest van de betekenis dan nu.
Jan Dismas Zelenka moet zich ook bewust zijn geweest van de verwijzing die zijn naam bevat. Hij zal het misschien niet dagelijks gedacht hebben. Maar zo nu en dan zal het door hem heengegaan zijn. Bijvoorbeeld wanneer hij een nieuwe compositie ondertekende met Jan Dismas Zelenka. “Jan”, moet hij bij zichzelf gedacht hebben, “denk nou maar niet dat je beter bent dan de anderen omdat je weer een mooi kerklied hebt geschreven, zelfs al zal het over drie eeuwen nog gezongen worden door een koor in Scheveningen. Echt, je bent net zo’n onbeduidende sterveling als de Goede Moordenaar. Onthoud dat.”
Rembrandt van Rijn, De drie kruisen, 1653, ets, collectie Rijksmuseum Amsterdam
De Goede Moordenaar is een bijfiguur, een voetnoot in de geschiedenis IV. Zijn rol en betekenis is – als alle bijfiguren – op de eerste plaats om de hoofdfiguur tot z’n recht te laten komen. En daarom is hij bij uitstek iemand om je als gewone sterveling mee te identificeren. De Goede Moordenaar duikt op in het Lucas Evangelie, hoofdstuk 23, vers 32, als een van twee booswichten die toevallig op die dag aan de beurt waren om gehangen te worden. Wisten zij veel dat het Goede Vrijdag was. Maar als iemand in een Halleluja zou uitbarsten omdat hij de dag dankt die de Heer heeft gemaakt, dan zou dat Dismas zijn, denk ik. Die heeft wel zo’n mazzel gehad dat hij precies op die dag aan het kruis hing.
Toch is het een moment van grote betekenis voor ons allemaal. De woorden die dan – op dat moment van diepe duisternis en eenzaamheid, dat uur van de dood - worden uitgesproken behoren tot de meest troostrijke die ik uit de Bijbel ken. ‘Jezus, denk aan mij, wanneer gij in uw koninkrijk gekomen zijt.’ En Jezus sprak tot hem: ‘Voorwaar, Ik zeg u: Vandaag zult gij nog met mij zijn in het paradijs’.
In het Openluchtmuseum in Arnhem heb je café en tramhalte De Goede Moordenaar. Waarom De Goede Moordenaar, vraag je je af, als je er naar binnen stapt voor een kop koffie met appelgebak. Misschien als hint aan de klanten? Zoiets van: neem het er nu maar van, als je op het aller- allerlaatste moment er maar aan denkt om tot inkeer te komen en vergiffenis te vragen. Dan komt het uiteindelijk allemaal goed. Hoe katholiek wil je het hebben? Kijk, dat onbekommerde, dat vind ik ook troostrijk.
Arjen Kok
I In de map belicht een lied dat Gli Uccelli op dat moment in de repetitiemap heeft zitten. Meestal wordt het binnenkort ten gehore gebracht. Hier treft u alle data waarop u naar Gli Uccelli kunt komen luisteren. Van harte welkom.
Haec Dies is de graduale van Pasen. De compositie van Jan Dismas Zelenka is uit 1730 en draagt nummer ZWV 169.
II Er ontstaat weer meer belangstelling voor het werk van Zelenka, vertelde Richard Ram, onze dirigent. Wie meer over Zelenka en zijn muzikale oeuvre wil weten kan terecht bij de website www.jdzelenka.net. Daar is ook – onder het tabblad ‘works to hear’ - een link te vinden naar een keuze van Zelenka’s composities op Youtube.
III https://www.behindthename.com/name/dismas
IV Hoe Dismas het als anonieme bijfiguur tot heilige heeft weten te brengen lees je in https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/de-goede-moordenaar-als-heilige~b307c73d/
